Kripto para borsaları, menkul kıymet borsaları, ticaret borsaları… Halka arzlar, Bitcoin fiyatı, en çok kazandıran hisse senetleri… Amerikan borsaları, Borsa İstanbul, borsa endeksleri… Finans dünyasıyla haşır neşir olup da bunlara aşina olmayan var mıdır? Herhalde yoktur. Hayatında tek bir kripto para almamışlar veya fona para yatırmamışlar bile borsa nedir, nasıl çalışır, ne işe yarar; üç aşağı beş yukarı bilir (muhtemelen). Ne var ki aynı durum “Borsa ne demek?” sorusu için geçerli olmasa gerek.
Borsa ne demek, elbette biliyorsunuz… Biliyorsunuz ama italik yazıldığında da biliyor musunuz? Dilciler, makalelerde sözcükleri genelde italik yazar. Sözcükler, kavramları gösterir. Bu yüzden bir kavramı bilmek ayrı şeydir, sözcüğü bilmek ayrı. Kavramı ne kadar iyi bilirseniz bilin, onu gösteren sözcüğü çok da iyi tanımayabilirsiniz. Tıpkı yakın arkadaşınızı çok iyi tanımanız ama isminin hikayesini bilmemeniz gibi.
Gerçekten de borsa sözcüğünün kökeni nedir? Türkçeye hangi dilden geçmiştir? Türkçeye geçene kadar nasıl dönüşümler yaşamıştır? Derim ki gelin birlikte şu borsa sözcüğünün çocukluğuna inelim. Onun tarihinde gezinelim. Onu iyice bi’ tanıyalım.
Unutmayın: Etimoloji, sadece sözcükleri tanımanın değil; o sözcüklerin işaret ettiği kavramların tarihini keşfetmenin de harika bir yoludur. Çünkü sözcüklerin biçim ve anlam bakımından nasıl dönüştüklerini incelerken, ister istemez onların gösterdiği kavramların da tarihini inceler. Bu yüzden borsa sözcüğünün kökenini araştırırken ilk borsanın kaç yılında kurulduğu ve borsanın nasıl ortaya çıktığı gibi soruların da cevabını öğreneceğiz.
Borsa Nedir?
Borsa sözcüğünün kökenini araştırmadan önce borsanın ne olduğunu hatırlamakta fayda var. Borsa, çeşitli varlıkların ticaretinin yapıldığı kurallı, düzenlenmiş, kamuya açık platformlardır. Bugün borsa dendiğinde akla genelde menkul kıymet borsaları gelir. Borsa İstanbul, menkul kıymet borsalarına bir örnektir. Menkul kıymet borsalarında hisse senetleri, devlet tahvilleri veya yatırım fonları gibi menkul kıymetlerin alım satımı yapılır.
Elbette menkul kıymet borsalarının yanı sıra kripto para alım satımı yapılan kripto para borsaları da günümüzde epey popüler.
Borsa Sözcüğünün Tarihi: Borsa Ne Demek?
Türkiye’deki ilk borsanın 1986’da işleme açılan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) olduğu yanılgısı epey yaygındır. Türkiye’de borsanın tarihi, aslında 1986’dan tam 120 yıl öncesine dayanır: Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemine. Borsa sözcüğünün Türkçedeki yolculuğu da öyle. 1866’da Türkiye’de resmen kurulan ilk borsanın adı Dersaadet Tahvilat Borsasıydı ve ondan önce bile Osmanlı’da borsa sözcüğü kullanılıyordu.
Öyleyse, yapacağımız ilk iş, borsanın Türkçeye hangi dilden girdiğini araştırmak olmalı. Bunun da yolu Türkiye’ye borsanın nasıl geldiğini bulmaktan geçiyor!
Türkiye’ye borsa ne zaman geldi?
İktisat tarihçilerinin genel kanısı, Türkiye’ye borsanın 1830’larda geldiği yönünde. Kesin bir tarih vermek güç. Çünkü bu on yılda henüz ortada devletin denetlediği ve düzenlediği resmi bir borsa bulunmuyor. Galata ve çevresinde bir araya gelen borsacı esnafı, tezgah üstü işlemler yürütüyor. Ünlü “Galata Borsası” tabiri de buradan çıkıyor.
1830’ların önemi büyük: Osmanlı İmparatorluğu, 1838’de Birleşik Krallık’la imzalanan ve bir serbest ticaret antlaşması niteliğindeki Baltalimanı Antlaşması’yla ekonomisini Avrupa’ya neredeyse sınırsızca açıyor. Birçok tarihçiye göre Türkiye’ye borsanın gelişinde bu açılımın önemli bir rolü var. Haydar Kazgan, Tarih Boyunca İstanbul Borsası (1994) kitabında, 1838 Baltalimanı Antlaşması’nın ardından Avrupa finans-kapitalinin bütün kurumları ve sermayesiyle Osmanlı toprağına girmeye başladığını belirtiyor. (s. 42) Elbette bu kurumlar arasında borsa kurumu da yer alıyor.
1853 yılında Kırım Savaşı patlak verince Osmanlı’nın finansman ihtiyacı artıveriyor. Böylece devlet bir dizi tahvil çıkararak iç ve dış borçlanma yoluna gidiyor. 1860’larda borsanın düzenlenmesi ve denetlenmesi ihtiyacı hissediliyor ki 1866 yılında Fransız borsa sistemini örnek alan bir nizamnameyle Dersaadet Tahvilat Borsası kuruluyor. Gerçi bu borsanın doğru dürüst çalışmaya başlaması 1873 yılını buluyor ama bu ayrı bir hikaye. Borsa ne demek diye araştırdığımız bu etimoloji yazısında bizi alakadar eden yalnızca borsanın Türkiye’ye nasıl geldiği…
Türkçedeki ilk borsa: İtalyan tüccarlar mı, Fransız gazeteleri mi, Lale Çılgınlığı mı?
Buraya kadar şunun anlaşıldığını sanıyorum: Borsanın Türkiye’ye gelişi, Osmanlı’nın Avrupa ekonomisine entegre oluşuyla doğrudan ilgilidir ve ilk günden beri borsa sözcüğü dolaşımdadır. Bu sözcüğün bir Türkçe kaynaktaki bilinen ilk kullanımına ise Ceride-i Havadis gazetesinin 1842 tarihli bir sayısında, Beyoğlu’nda çıkan bir yangına dair bir haber küpüründe rastlanıyor: “(…) üç büyük kilise ve bir banka ve bir borsadan maada sekiz dane devlete müteallik bina yanmışdır. (…) Ve yeni olan borsa dahi âteşin ötesinde kalmakla (…)”
Peki bu güzide sözcük Türkçeye hangi dilden girmiş? Bu sorunun cevabını verirsek, sözcüğün doğumuna kadar gidebilir ve borsanın kökenini keşfedebiliriz.
Borsa sözcüğünün dilimize İngilizceden girmediği kesin. İngilizler ve Amerikalılar, borsa için “değiş-tokuş” ve “takas” gibi anlamlara sahip “exchange” sözcüğünü kullanıyor. Borsanın kuzenlerine ancak Kıta Avrupası’nda rastlıyorsunuz: Die Börse Berlin, Bourse des valeurs de Madrid, Bourse de Paris…
Şemseddin Sami’nin 1901’de yayımlanan Türkçe sözlüğü Kâmûs-ıTürkî‘de borsa sözcüğünün kökeni olarak Fransızcadaki bourse sözcüğü işaret ediliyor. Bu sözcüğü Fransızcadan aldığımızı sanmak herhalde yanlış olmaz. O yıllarda lingua franca, Fransızcaydı. Dahası, Osmanlı sınırlarında çıkan ilk gazeteler de Fransız gazeteleriydi. Bunlar Fransız Büyükelçiliği tarafından, 18. yüzyılın sonlarında, İstanbul’da yaşayan veya ticaret yapan Fransızlara yönelik yayımlanıyordu. Demek ki İstanbullular, Avrupa’daki gelişmeleri önce Fransızca kaynaklardan izlemişti. Bu da borsa sözcüğünü Fransızlardan aldığımız fikrini güçlendiriyor.
Bununla beraber, birçok kaynakta sözcüğün İtalyancadan dilimize geçmiş olabileceği söyleniyor. Gerçekten de sözcük, İtalyancada da borsa diye yazılıyor. İtalyan tüccarların 19. yüzyılda Galata çevresinde gayet etkin oldukları düşünüldüğünde sözcüğün Türkçeye İtalyancadan zıplaması pekâlâ olası görünüyor. Belki de Şemseddin Sami yanılıyordur.
Bir olasılık daha var ki o da bu sözcüğün dilimize Felemenkçeden geçmesi. Osmanlı döneminde kimi borsa terimlerinin kaynağı, Hollandalıların dili Felemenkçeydi. Örneğin, vadeli işlemleri ifade eden hava oyunları tabiri, Felemenkçede “rüzgâr ticareti” anlamına gelen windhandel sözcüğünden türetilmiştir. Aslında bu sözcüğün Felemenkçedeki doğuşu da Osmanlılarla ilgilidir. Çünkü sözcük, tarihin ilk finansal balonu olarak kabul edilen ve 17. yüzyılda Avrupalı birçok tüccarı perperişan eden Lale Çılgınlığı döneminde ortaya çıkmıştır. Avrupa’ya lale ise Osmanlı’dan gelmiştir. Bir bakıma, hava oyunları, Osmanlı toprağından lale soğanları olarak ayrılmış ve bir borsa tabiri olarak geri dönmüştür.
Sonuç itibarıyla, borsa sözcüğü dilimize Fransızca, İtalyanca veya Felemenkçe kaynaklardan girmiştir. Amma herhalde bu dillerde de kendiliğinden peydâ olmamıştır.
Keseden borsaya: Borsa sözcüğünün kökeni
Modern borsacılığın başlangıcı olarak genelde 16. yüzyıl işaret edilir. Bununla beraber, sözcüğün çok daha eski bir tarihi vardır. Bu tarih ki kökte Latinceye, anlamda Belçika’ya uzanır.
Huis Ter Beurze
1495’te, Nürnbergli hümanist hekim Hieronymus Münzer, Avrupa’yı baştan aşağı dolaşıyor. Orijinali Latince olan, İngilzicesi ancak 2014 yılında Doctor Hieronymus Münzer’s Itinerary başlığıyla yayımlanan günlüğünde bu gezisini detaylıca anlatıyor. Doktor Münzer, Avrupa’da girmedik delik, dokunmadık ağaç, uğramadık şehir bırakmıyor. Uğradığı yerlerden biri de, o sırada Burgonya Düklüğünün sınırları içinde bulunan Brüj (Bruges) şehri.
Bu şehrin meydanında bir han var, hanın duvarında bir amblem: bir şövalye miğferi, tüylü kanatlar ve üç para kesesi… Bu amblem ve han, (van der) Beurze ailesine ait. “Huis Ter Beurze” olarak biliniyor, “Beurze (Beurse) Evi”.
Beurze Evi, 1285 yılında kuruluyor ve kısa sürede Floransalı, Venedekli ve Cenevizli tüccarlar arasında nam salıyor. 16. yüzyılda Brüj, bir ticaret kenti olarak önemini Anvers’e kaptırana kadar İtalya’daki şehir devletleriyle Kuzey Avrupa arasında mekik dokuyan tüccarlardan yolu bu hana düşmeyene rastlamak, samanlıkta iğne bulmaya benziyor.
Doktor Münzer, 1495’te işte bu hanın hemen önündeki meydanı gözlemliyor. Dünyanın dört bir yanından tüccarların bu meydanda bir araya gelip alışveriş yaptıklarına, hava bozunca hanın saçaklarına sığındıklarına ve akşamları handa konakladıklarına tanık oluyor. Bunu da günlüğüne şöyle not düşüyor: “Brüj’de tüccarların buluştuğu bir meydan var. Adı, De Beurs. Bütün milletler orada omuz omuza geliyor: İspanyollar, İtalyanlar, İngilizler, Almanlar, Doğulular…” (Belçika Ulusal Bankası)
Gerçekten de bu meydana rengini Beurze Evi veriyor. Tüccarlar, anlaşmalar yapmak üzere buluşmak için sözleşirken, “Beurze’ların orada buluşalım,” diyor ve bu meydanda yüz yüze geliyor. Bu yüzden meydan “Beursplein”, yani “Borsa meydanı” olarak anılıyor. İlk borsa, işte bu meydan olarak kabul edilebilir. Gerçi burası kendiliğinden gelişmiş, resmen düzenlenmemiş ve hisse senetleri gibi menkul kıymetlerin alınıp satılmadığı bir ticaret meydanı. Yalnızca ürünler alınıp satılıyor, bir de yakında Brüj’ün kuzeyindeki limana yanaşacak gemilerin taşıdığı mallar için önden anlaşmalar yapılıyor. Ancak bu ilk(el) borsa, hiç kuşku yok ki Anvers borsası ve Amsterdam borsası gibi modern borsalara esin veriyor… bir de soyad: Beurze, beurse, borsa.
Anlayacağınız, borsa sözcüğü bugünkü anlamını Beurze ailesine ve hanlarının önündeki meydanda buluşan tüccarlara borçlu. Peki bu bilgi, sözcüğün kökenini açıkladı mı? Elbette hayır. Bu sözcüğün, finansal bir pazar anlamı kazanmadan öncesi de var: Borsa‘nın tarihi Avrupalı tüccarlardan da Beurze ailesinden de eski!
Antik Yunancada “deri” demekti
Fransızcanın en ünlü etimoloji sözlüklerinden birine göre bourse sözcüğünün doğum yeri Antik Yunancadır. (‘An Etymological Dictionary of the French Language’, August Brachet, 1873). Daha çağdaş sözlüklerin de kanaati değişmez. İtalyancadaki borsa sözcüğünün de yine Antik Yunancada doğduğu, üzerinde hemen herkesin hemfikir olduğu bir vakıadır.
Genel kanı odur ki Antik Yunancada “deri” anlamına gelen βύρσα sözcüğü, byrsa olarak Latinceye geçmiş ve “deri kese” anlamı kazanmıştır. Bugün İngilizcede “para kesesi” anlamına gelen purse sözcüğü de bundan türemiştir, (Oxford English Dictionary, “purse”) eski Fransızcada aynı anlama gelen borse sözcüğü de… Sözcük, modern Fransızcada bourse halini almış ve biraz önce anlattığımız hikayenin neticesinde “tüccarların belirli kurallar çerçevesinde bir araya geldiği yer” anlamını kazanmıştır. İtalyancadaki hikayesi de bundan pek farklı değildir. Latinceden İtalyancaya borsa olarak geçen sözcüğün, 13. yüzyıldan itibaren mecazen “para” anlamında kullanıldığı kaynaklarda görülür olmuş; Beurze Hanı tüccarlar arasında popüler oldukça anlamı değişime uğramıştır.
Uzun lafın kısası, Türkçedeki borsa sözcüğünün hikayesi Antik Yunancada başlamış, Latincede ve ardından modern Avrupa dillerinde sürmüştür. 14. yüzyılda, Beurze ailesinin hanı sayesinde bugünkü anlamını kazanmış ve 19. yüzyılda Fransızca, İtalyanca ya da Felemenkçe kaynaklardan Türkçeye girmiştir.
Şimdi dilciler açısından galiba asıl soru şudur: Özellikle Bitcoin‘in işlem hacmi sayesinde Amerikan borsalarına bile meydan okuyan kripto para borsaları, bu sözcüğe yeni bir anlam verecek midir?
