Kripto para ne demek? Bu sitede geziniyorsanız herhalde kripto para haberleri almak istediğiniz içindir. Belki de birazdan Türkiye’nin güvenilir kripto para borsalarından birini ziyaret edecek; Bitcoin (BTC), Ethereum (ETH) veya bir başka altcoin’i satın alacaksınız. Fakat para yatırdığınız, alım satımını yaptığınız veya yalnızca geleceğin ekonomik değişim aracı olarak gördüğünüz için ilgilendiğiniz kripto paraları gerçekten tanıyor musunuz?
Gelin sizinle bir yolculuğa çıkalım ve “kripto para” kavramının tarihini keşfedelim. Kripto para ne demek, kripto kelimesinin ve para kelimesinin kökeni ne, ne zamandan beri kripto para kavramı var gibi soruların cevabını araştıralım.
Kripto Para Ne Demek?
Kripto para, adı üzerinde kriptografik yöntemlerle şifrelenmiş ve genelde blokzincir ağlarında çalışan dijital para birimlerini tanımlayan bir kavramdır. Bu yazıda, kripto para nedir diye uzunca bir incelemeye girmeyeceğiz. Ancak meraklısı, yine Paranfil sayfalarındaki “Kripto Para Nedir?” başlığını okuyabilir.
Şu bir gerçek ki kripto paralar artık finans dünyasının mutlak bir parçası. 2008’de Bitcoin’in icadıyla başlayan bir yolculuk, bugün dünyanın en büyük piyasalarından birine çıktı. Kripto para piyasasının değeri artık trilyon dolarlarla ölçülüyor. Bitcoin’in piyasa değeri ise dev şirketlere meydan okuyor, gümüşü geçiyor, altına yaklaşmaya devam ediyor. Türkiye dahil dünyanın birçok ülkesi, hızla büyüyen bu piyasayı yasal düzenlemeler denetim altına almaya çalışıyor. Koskoca Amerika Birleşik Devletleri’nin başkanı bile tabiri caizse kriptoyla yatıp kriptoyla kalkıyor!
Bu arada kripto paralarla ilgili filmler, diziler, kitaplar da çıkıyor. Gazete köşeleri, YouTube kanalları, podcast’ler, akademik tezler onlardan bahsediyor. Doğal olarak kripto para kavramı ve onunla ilişkili terimlerle çok daha sık karşılaşıyoruz. Tam da bu yüzden artık gündelik konuşmalarımızın, akademilerimizin ve hatta hukuki metinlerimizin; aslında tümüyle edebiyatımızın bir parçası olan bu kavramı kökenbilim (etimoloji) açısından biraz incelemek faydalı olur diye düşündüm.
Kripto Para Nasıl Yazılır?
İşe kripto para nasıl yazılır sorusunu cevaplamakla başlayalım. Çünkü bu ifadeyi kimi yerlerde kriptopara şeklinde bitişik yazılmış olarak görebilirsiniz. Bu, yanlış bir yazımdır.
Türkçe dil bilgisi açısından kripto para söz öbeği, bir tamlamadır. Türk Dil Kurumuna (TDK) göre “belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olurlar” ama “birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.” (‘Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler’, tdk.gov.tr)
Gerçi Dil Derneği, muhtelif kaynaklarında bu kuralı en başından eleştirir ve “ayrı yazılan birleşik kelime” gibi bir ifadenin dil bilgisel açıdan yanlış olduğunu vurgular. Ancak bu ayrı bir tartışmadır. TDK’yi de doğru kabul etsek Dil Derneğini de, kripto para ayrı yazılmalıdır. Çünkü bu tamlama, yeni bir kavram ortaya çıkarmamakta ve tamlamayı oluşturan her iki sözcük de mevcut anlamını korumaktadır. Tıpkı itibari para, madeni para veya dijital para gibi.
Kripto ve Para Sözcüklerinin Kökeni
Kripto para nasıl yazılır, nasıl yazılmaz konusunu netleştirdiğimize göre bu tamlamayı morfolojik açıdan inceleyebiliriz.
Kripto Kelimesinin Kökeni Ne?
Kripto para tamlaması, kripto ve para isimlerinden oluşur.
Kripto, Fransızcadaki crypt(o)+ ön ekinin Türkçedeki karşılığıdır. Fransızcada bu ön ek kullanılarak cryptogramme (kriptogram) sözcüğü türetilmiştir. İngilizcede cryptogram şeklinde kullanılan bu sözcük, daha sonra crypto diye kısaltılmaya başlamıştır. crypt(o)+ ön ekinin atası ise Eski Yunancadaki kryptós sözcüğüdür. “Gizlemek” anlamına gelen krýptō fiil kökünden türetilen bu sözcüğün sözlük anlamı “gizli”dir. (‘crypto’, Merriam-Webster)
Para Kelimesinin Kökeni Ne?
Para sözcüğünün Türkçedeki yolculuğuysa 16. yüzyılın başlarına dayanır. Bu sözcük, yazılı olarak ilk defa 1501’de yayımlanan bir Osmanlı kanunnamesinde karşımıza çıkar: “(…) çıra yüküne bir sortiye bir para alına.” (‘para’, nisanyansozluk.com) Gerçi bundan önce konuşma dilinde kullanıldığını düşünmemek için hiçbir nedenimiz yoktur.
Para, dilimize Farsça pāre, پاره sözcüğünden geçmiştir. Bu sözcüğün ise “para” anlamı olduğu gibi “parça” anlamı da vardır ki bunun için Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türkî‘de “beş pâre top” örneğini verir. pāre, پاره, Orta Farsçada (Pehlevîce) “ödül, para, rüşvet” anlamlarında kullanılan pārak sözcüğünden evrilmiştir. (Desmond Durkin-Meisterernst, ‘Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthi’, s. 259) Onun da kaynağı, en eski İranî dillerden olan Avestacadır. Avestacada pâra, “borç” anlamına gelmektedir. (Ali Nourai, ‘An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages’, s. 368)
‘Kripto Para’nın Tarihi
Buraya kadar kripto para ne demek ve kripto para tamlamasını oluşturan sözcüklerin kökeni nedir, öğrendik. Demek ki kripto para, etimolojik bakımdan bir pâre Yunan bir pâre İranî ataya sahiptir. Bununla beraber, kripto para kavramı bugünkü anlamıyla İngilizcede icat edilmiş ve Türkçemize (aşağı yukarı tüm dillere olduğu gibi) bu dilden alınmıştır.
İngilizcede bu kavram, crypto + currency birleşimiyle oluşturulan cryptocurrency birleşik sözcüğüyle ifade edilir. Crypto sözcüğünün kökeni Türkçedekiyle aynıdır. Türkçede “para birimi” ve “döviz” anlamlarına gelen currency sözcüğü ise Latince currens isminden alınmıştır. O da yine Latince currere (koşturmak, çalıştırmak) fiilinden türetilmiştir ki onun da atası Ön Hint-Avrupa dilinden *kers- fiil kökü olarak kabul edilir. (Michiel de Vaan, ‘Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages’, s. 157). Yalnız, Ön Hint-Avrupa diline dair yazılı bir kaynak bulunmadığını hatırlatmakta fayda var. Varsayımsal bir dildir ve Hint-Avrupa dillerinin ondan türediği düşünülür.
‘Cryptocurrency’ sözcüğü ilk defa 1975’te kullanıldı
Ama o atadan ama bu anadan, cryptocurrency sözcüğü ilk defa İngilizcede zuhur etmiştir… etmiştir amma hep sanıldığı gibi 2009’da değil, çok daha önce! Bu sözcüğe daha 1975 yılında, Kanadalı romancı Hugh Hood’un Swing in the Garden romanında rastlarız: “(…) but this crypto-currency had like every other money much depreciated as time went on (…)”
Ancak burada kast edilen blokzincir tabanlı dijital para birimleri değil, çocukların para muamelesi gösterdiği şekerlemelerdir. Yani anlatıcı, bu sözcüğü bir nevi “oyuncak para” gibi kullanmış. Bildiğimiz anlamıyla cryptocurrency sözcüğünü gerçekten de ilk kez 2009’da görürüz. (‘cryptocurrency’, Merriam-Webster)
Gerçi 2009 yılına da itiraz edebilir ve “Bitcoin whitepaper’i ne zaman yayımlandı, 2008’de değil mi?” diye sorabilirsiniz. Doğru, Bitcoin whitepaper’i 31 Ekim 2008’de yayımlandı. Ne var ki blokzincir teknolojisinin ve tarihin ilk kripto para biriminin açıklandığı bu makalede “kripto para” ifadesi hiç geçmez. Bırakın onu, “Bitcoin” ismine bile yalnızca başlıkta rastlarız. Bana inanmıyorsanız buraya tıklayarak Bitcoin whitepaper’ini açın da bir bakın!
Bu makalede kriptografiden söz edilir ve “İhtiyacımız olan, güvene değil kriptografik kanıtlara dayalı bir elektronik ödeme sistemidir,” denir. Tam da bu nedenle, Bitcoin ve onu takip eden blokzincir tabanlı dijital para birimleri “kripto para” olarak isimlendirilmiştir.
Türkiye’de kripto paralar, Türkçede ‘kripto para’
Öyleyse kripto paraları 2008’de Bitcoin whitepaper’inin yayımlanmasıyla tanıdığımızı, cryptocurrency sözcüğünüyse ilk defa 2009’da gördüğümüzü söyleyebiliriz. Peki ya Türkçede?
Bu soruya kesin bir cevap vermek güç. Bitcoin ve kripto paralar, 2010’dan itibaren Amerika’dan Asya’ya tüm coğrafyalarda herkesin ilgisini çekmeye başlamış ve gündelik sohbetlere bile sızar olmuştu. 16 Aralık 2011 tarihli Bilim Teknik dergisinin 10. sayfasında “2011’de Fark Yaratan 10 Teknoloji” listeleniyor ve bu teknolojiler arasında Bitcoin’e de yer veriliyor. Ancak Bitcoin, “kripto para” değil, “dijital para” olarak tanımlanıyor.
Birkaç yıl sonra, iyice bilinirlik kazanınca, Bitcoin’in hukuki durumuyla ilgili soru işaretleri ortaya çıkıyor. Bu yüzden Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) bir açıklama yapma gereği duyuyor. BDDK, 25 Kasım 2013 tarihli basın açıklamasında Bitcoin’i “sanal para” olarak tanımlıyor. Bu sıralarda kurulan kripto para borsaları da daha çok “Bitcoin borsası” unvanını kullanıyor.
Türkçe Wikipedia’da “kripto para” maddesinin oluşturulması ise 2018 gibi geç bir tarihe denk düşüyor. Ancak kripto paralarla ilgili ilk akademik tez bundan iki yıl önce, 2016’da yayımlanıyor. Bu tezin başlığında kriptopara sözcüğüne yer veriliyor: “Bitcoin ve alternatif kriptoparaların karşılaştırılmalı çalışması” (Cavidan Yakupoğlu).
Bu durumda, “kripto para” ifadesinin Türkçedeki serüveninin 2010’ların ortasında, 2013 yılından sonra başladığını varsayabiliriz. Bu serüven daha çok süreceğe benzer. İnsan merak ediyor: Kripto para piyasası ve blokzincir teknolojisi bize daha ne gibi sözcükler armağan edecek?
Bu yazı yalnızca bilgilendirme amaçlıdır ve yatırım tavsiyesi niteliği taşımaz. Finansal kararlarınızı vermeden önce kendi araştırmanızı yapmalı ve profesyonel bir danışmana başvurmalısınız.
