Yüzyıllardır süregelen finans ekosisteminin içerisinde paranın tanımı ve ona verdiğimiz isim sürekli olarak değişim geçirdi. Son zamanlarda ise kulağımız dijital para ve kripto para kavramlarına aşina olmaya başladı. Peki nedir bunlar? Farkları nelerdir? Neden bu paraları kullanmalıyız? Gelin hep beraber inceleyelim.
Dijital Para Nedir?
Öncelikle para temelde bir değer takas aracıdır. Elimizdeki kağıt paranın bizim için 20 birim değer ifade ettiğini kabul ederiz, takas yapacağımız kişi de o kağıda 20 birim değer biçiyorsa çeşitli alışverişler gerçekleştirebiliriz.
Dijital para ise değer takas aracını kağıt vb. olmaktan çıkarıp elektronik ortamdaki temsil sistemine geçiştir. Aslında dijital paralar son 10 yıldır hayatımızın ortasına yerleşmiş durumda. Maaşlarımızı banka hesabımızdaki sayılar olarak alıyoruz ve ardından yine o sayıları alışveriş sitelerine, kişilere ve kurumlara transfer ederek harcamalarımızı gerçekleştiriyoruz. Kredi ya da banka kartlarımızı kullanıp neredeyse nakit paraya hiç ihtiyaç duymadan yaşamımızı sürdürüyoruz. Bunların yanı sıra akbil, kontör, hediye ve alışveriş kartları gibi çeşitli araçlar da dijital paraya dahildir. İlginç olan ise dijital paraları çok sık ve uzun süredir kullandığımızı yeni yeni fark etmemiz.
2012 senesinde sanal (dijital) para Avrupa Merkez Bankası tarafından şu şekilde tanımlanmıştır:
Kanunlarca düzenlenmemiş, geliştirenlerce kontrol edilen, belli bir grup sanal üyelerince kullanılıp kabul gören, bir çeşit sayısal para.
2013 senesinde ise Amerika Birleşik Devletleri Hazine Bakanlığı tarafından şöyle tanımlanmıştır:
Belli ortamlarda para gibi işleyen ama gerçek paranın bütün özelliklerini taşımayan bir değişim aracı.
Kripto Para Nedir?
Yüksek seviye kriptoloji (şifreleme) teknikleri ile oluşturulup korunan ve tamamen sanal olarak var olan bir dijital para birimidir. “Dijital Para” kavramını bir çatı olarak düşünüp kripto paraları da onun bir alt oluşumu olarak varsayabiliriz. Kripto paralar dijital cüzdanlarda saklanabilir, takas ve transfer işlemlerinde kullanılabilir. Kripto paraların en önemli özelliği dağıtık defter-i kebir sistemini uygulamış olmasıdır. Dağıtık defter-i kebir sistemini anlamak için temel bir örnek üzerinden ilerleyelim.
Ahmet parasını Ayşe’ye göndermek istiyor. Bunun için bankaya gitti ve parasını göndermek istediğini söyledi. Şube parayı Ahmet’ten teslim aldı ve elektronik ortamda kendi sistemine işledi. Bu işlemin kanıtını ise kendi yazıp onayladığı verilerin arasına kaydetti. Haliyle Ahmet mecburen çalışanlara ve bankanın sistemine güvenmek zorunda kaldı. Bankanın sistemlerine veya merkezine yapılabilecek herhangi bir saldırı, hata veya liyakatsizlik sonucu oluşabilecek kaybını göze almış oldu.
İkinci senaryomuzda ise Ahmet kripto para ile gönderim yapmak istiyor olsun.
Ahmet bir adet kripto para satın aldı. Gerçekten Ahmet’in o parayı satın aldığının kaydını ise dünyanın çeşitli yerlerinde birbirinden bağımsız çalışan bilgisayarlar sisteme kaydetti. Bu sayede bir merkez zarar görse bile diğer bütün bilgisayarlar aynı kaydı yaptığı için ortadan güven sorunu kalkmış oldu. Ardından Ahmet satın aldığı parayı Ayşe’nin kripto cüzdanına gönderdi. Yine bu işlemi de yüz binlerce bilgisayar aynı anda izleyip onayladı ve sisteme kaydetti. Bütün bu işlemler de şeffaf bir şekilde gerçekleşti. Ahmet sisteme girip işlemi yaptığı tarihteki kayıtlara göz atınca bir bankaya güvenmek yerine direk kendisi paranın hangi cüzdana, ne kadar miktarda geçtiği gibi detayları tüm sistem üzerinden şeffaf ve herkese açık bir şekilde inceleyebildi. Dağıtık defter sisteminde yüz binlerce bilgisayar doğrulama sağladığı için veriler de hiç bir şekilde sonradan manipüle edilip eskiye yönelik değiştirilemedi ve silinemedi.
Kripto paralar hakkında daha detaylı bilgi için aşağıdaki aşağıdaki rehbere göz atabilirsiniz:
Dijital Para ve Kripto Para Arasındaki Fark Nedir?
Dijital paralar bir otorite tarafından kontrol edilir ve yönetilirler. Bu da sistemin merkezi olmasına neden olur. Kripto paralar ise tamamen merkeziyetsiz bir sistemde çalıştıklarından herhangi bir otorite veya yönetici tarafından yönetilmezler. Dijital paralarda işlemlerin gerçekleştirilmesi, doğrulanması ve aktarılması için aracılar olması gerekir. Bu durumun sonucunda da işlem süreleri uzar ve aradaki ücretler artar. Kripto paralarda ise aracı olmadan direk kişiden kişiye işlem yapılabildiği için özellikle uluslararası transfer senaryolarında işlem süresi ciddi ölçüde (hatta bazıları için saniyeler diyebiliriz) azalmakta ve işlem ücretleri dijital paralar ile karşılaştırılınca yok denecek kadar düşük olmaktadır.
Dijital paralar daha az dalgalı yapıda olup otoriteler tarafından çeşitli finansal araçlar ile volatilitesi yönetilebilirken kripto paralar henüz daha dalgalı bir değer yapısına sahiptir. Öte yandan sayıları az da olsa Stabilcoin olarak adlandırılan değeri sabit kripto paralar da bulunmaktadır.
Merkez Bankası Dijital Para Birimi (CBDC) Nedir?
Son yıllarda kripto paralara karşı artan devasa ilgi ve alakanın sonucu olarak dünya genelindeki merkez bankaları da bu alanda çalışma yapmaya başladı. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası da çalışmalara devam ediyor. Ülkeler blockchain devriminde geride kalmak istemiyorlar bunun sonucunda birçok devlet rekabete başlamış durumda.
Daha önce bankalar, merkez bankasının bastığı parayı alır ve karşılığı olarak dijital para değeri sunarlardı. Şimdi ise merkez bankaları direkt dijital para üretiyor. Aradaki en önemli fark ise bankaların dijital para birimleri kadar risksiz olmaması. Eğer banka iflas ederse durumunda müşterilerin paraları da kaybolabiliyor. Blockchain teknolojisinin getirdiği bilinç ile birlikte, merkez bankaları da resmi bir dijital para oluşturmaya yöneldiler. Bu dijital para birimleri ülkelerin ulusal “fiat” para birimlerini temsil ediyor.
Dijital paralarda Blockchain teknolojisinden esinlenildi fakat merkez bankası dijital para birimlerinin bu teknolojiyi kullanması pek olası gözükmüyor. Blockchain var olan sistemi ne kadar merkeziyetsiz hale getirmeye çalışıyorsa devletler de aynı şekilde merkezi halde tutmak, işlemleri denetlemek ve kontrol etmek istiyorlar. Yine de bazı devletler kendi CBDC’lerini blockchain üzerinde kurgulamış durumdalar.
